Konkurs na opracowanie nowej ideowo-artystycznej koncepcji architektoniczno-krajobrazowej miejsca pamięci na terenie byłego niemieckiego obozu zagłady w Sobiborze.
I Nagroda w konkursie
Autorzy projektu:
Marcin Urbanek architekt
Biuro architektoniczne RE: Michalewicz & Tański
Łukasz Mieszkowski – artysta plastyk/historyk
Organizator konkursu: Państwowe Muzeum na Majdanku w Lublinie
Opis ideowy
1. Idea
Ponieważ TO oznacza natknięcie się na kamienny mur, i zrozumienie, że
ten mur nie ustąpi żadnym naszym błaganiom.
Czesław Miłosz, TO
Pierwszym, co uderza po przybyciu do Sobiboru, jest kontrast pomiędzy symbolicznym znaczeniem terenu byłego obozu zagłady, a panującą w nim, piękną szczególnie wiosną i latem, naturą. Równowaga pomiędzy – wspomnieniem śmierci a obrazem życia wydaje się być, za sprawą urody łąk i sosnowych zagajników, zachwiana. Betonowy mur, odgradzający teren masowych grobów i wyznaczający przebieg Himmelfahrtstrasse, ma przywrócić przestrzeni powagę i rangę odpowiednią dla miejsca zagłady setek tysięcy ludzi, a jednocześnie zaznaczyć jej całkowicie odrębny status, niedostępny dla reprezentowanego przez zwiedzających świata żywych, nieistotny dla pięknej, lecz obojętnej na ludzką tragedię przyrody.
Skala dokonanej zbrodni wymyka się zdolności zrozumienia współczesnego człowieka. Idylliczny obraz polany, mimo umiejscowionego na niej Kopca Pamięci, w żaden sposób nie uwiarygodnia informacji, że pod jej powierzchnią spoczywają szczątki setek tysięcy ludzi. Przejście dokładnie nawet wytyczoną drogą wniebowstąpienia nie pomoże zrozumieć uczuć prowadzonych nią na śmierć. Materialna, nieprzekraczalna bariera, która odgradza widza od najistotniejszych miejsc byłego obozu, w dobitny sposób uświadamia mu bliskość, a jednocześnie nieosiągalność tajemnicy, jaką kryje sobiborski las.
2. Masowa mogiła ofiar obozu
Najważniejszym punktem byłego obozu zagłady jest polana – masowa mogiła setek tysięcy europejskich Żydow, których cierpień nie zakończyła nawet męczeńska śmierć. Oprawcy, w akcie ostatniego upokorzenia, spalili ich martwe ciała, łamiąc jeden z głównych wymogów Judaizmu – zakaz kremacji. Również dziś majestat miejsca jest zakłócany przez zwiedzających, nieświadomie chodzących po powierzchni grobów. Najważniejszym celem całej koncepcji jest godne uhonorowanie miejsca spoczynku ofiar, również w kontekście wyznawanej przez nie religii – zapewnienie przestrzeni, w której nienękani przez żywych oczekiwać będą zmartwychwstania. Aby jednak zapewnić odwiedzającym możliwość wycinkowego przynajmniej kontaktu z strefą mogił, otaczający je mur, od strony głównej alei, zostanie przerwany. Powstanie wąska szczelina, przez którą widać będzie fragment przykrytej warstwą białego żwiru polany. Będzie to miejsce kontemplacji, modlitwy, jak również oficjalnych wyrazów hołdu dla pomordowanych. Gość miejsca pamięci będzie miał szansę rzucić wycinkowe, krótkie spojrzenie w zupełnie inną rzeczywistość, na drugą stronę…
3. Himmelfahrtstrasse i komora gazowa
Trasa prowadząca z rampy kolejowej i placu apelowego do komór gazowych ma wyjątkowe znaczenie. W odróżnieniu od innych obozów zagłady, z więźniów skazanych na śmierć oraz wyselekcjonowanych do pracy w sobiborskim sonderkomandzie, nie ocalał nikt. Otoczona drewnianym płotem ścieżka stała się zatem nie tyle drogą do miejsca masowego zabijania, co jego integralną częścią, została zatem włączona, poprzez zaznaczenie trasy jej przebiegu betonowym murem, do symbolicznej strefy umarłych. Z tego samego powodu wykluczona jest możliwość przejścia jej szlakiem – pomysł, by bezpieczny, współczesny zwiedzający odtwarzał ostatnią drogę ofiar Zagłady, wydaje się po prostu niemoralny. Zgodnie z żydowską tradycją, wedle której chodnik przy cmentarzu służyć ma tylko umarłym, w bezpośredniej bliskości muru nie przebiega żadna ścieżka. Wijąca się pośród drzew w pewnym oddaleniu, jasnoszara ściana sugeruje idącym aleją zarówno historyczną lokalizację drogi, jak i wskazuje wymiar nacechowanego szacunkiem dystansu, jaki powinni zachować. Aleja i mur zbiegają się dopiero na placu, od północy zamkniętym granicą masowego grobu, od zachodu – miejscem, w którym stała komora gazowa.
4. Muzeum
Budynek muzealny jest kolejnym miejscem, w którym spotykają się sprzeczności. Przedstawiać ma historię procesu masowej zagłady – utraty podmiotowości, godności, nadziei, oraz podjętej przez więźniów, poprzez opór i bunt, próby ich odzyskania. Narracje te, mimo że połączone jedną historią, leżą na jej przeciwległych krańcach, co znalazło swój symboliczny wyraz w formie muzeum. Dwie szczytowe, szklane ściany, niczym wielkie okna, otwierają się na dwa widoki, reprezentujące tragiczną odmienność losu więźniów. Widok przez szyby fasady północnej urywa się, zamknięty przez przecinające go wejście na Himmelfahrtstrasse – w cieniu betonowej ściany opowiadane są losy zamordowanych – od opuszczenia pociągu, do wejścia do komory gazowej. Przez tafle fasady południowej otwiera się niezakłócona niczym panorama dawnego placu, na którym zaczął się bunt, i lasu, w którym schronili się uciekinierzy. Zwiedzający poznają zatem odmienność losów więźniów Sobiboru nie tylko przez merytoryczną zawartość ekspozycji, pomaga im w tym sam kształt i orientacja budynku.
5. Rampa i dom komendanta
Pierwszym elementem, jaki po wyjściu z parkingu napotkają zwiedzający, będą tablice lokalizujące punkt, w którym się znajdują i informujące o ogólnej topografii miejsca pamięci. W odpowiednich miejscach staną też dwie tablice opisujące istotne elementy obozowej infrastruktury leżące poza obszarem Pomnika Zagłady – rampę kolejową i dom komendanta. W ten sposób dopełniona zostanie edukacyjno – memoratywna funkcja Szlaku Pamięci, obejmująca wszystkie ważne miejsca na obszarze byłego obozu zagłady.
Opis techniczny
1. Rozwiązania urbanistyczne i komunikacyjne
Układ całości założenia został rozpięty pomiędzy dwa wnętrza urbanistyczne – place przy budynku muzeum oraz przy polanie z masowymi grobami.
Plac przy muzeum łączy dwie drogi prowadzące z parkingów dla odwiedzających, zlokalizowanych na przeciwległych krańcach obszaru objętego koncepcją. Jego kulminacją jest miejsce w którym budynek zbliża się do ściany – Himmelfahrstraβe.
Częścią placu jest techniczny podjazd pod budynek muzeum dla samochodów dostawczych i obsługi oraz dla autokarów, umożliwiający pozostawienie odwiedzających. W jego obrębie przewidziane zostały również miejsca postojowe dla osób niepełnosprawnych. W narożniku południowo – wschodnim zlokalizowane jest pomieszczenie na odpady.
Komunikacja piesza odbywać się będzie z terenu parkingów zachodnim pasem drogi powiatowej. Zwiedzający mogą wejść na plac za muzeum zlokalizowany w obrębie dawnego placu apelowego.
Głowna aleja wytyczona w miejscu obecnie istniejącej drogi prowadzi na drugi z dwóch głównych placów, pod ścianę otaczającą teren grobów masowych. Nie przewiduje się żadnych innych utwardzonych dróg i ścieżek pieszych, jednak teren lasu pozostanie otwarty, tak jak ma to miejsce obecnie.
Dla zwiedzających przewidziano dwa parkingi zlokalizowane na południe i północ od Obszaru Pomnika Zagłady.
Parking południowy na terenie nieruchomości 316/10 oprócz 37 miejsc postojowych dla samochodów osobowych zapewnia stanowiska dla 4 autokarów oraz plac manewrowy. Parking w pasie drogi powiatowej może pełnić funkcję rezerwową i jest możliwe zlokalizowanie na jego terenie miejsc dla 70 samochodów.
Całość kompozycji została dostosowana do granic własności Muzeum na Majdanku. Jedyną ingerencją na terenie odrębnej własności – Lasów Państwowych, jest wytyczona zgodnie z przypuszczalnym przebiegiem Himmelfahrstraβe ściana betonowa. To odstępstwo zostało podyktowane przyjętą w projekcie nadrzędną wartością odtworzenia Szlaku Pamięci, jednak korekta przebiegu nie wpłynie na główne założenia ideowe projektu. Elementy zlokalizowane poza terenem należącym do muzeum, czyli rampa obozowa i dom komendanta zostały włączone do całości układu w sposób symboliczny – przez oznaczenie ich tablicami informacyjnymi a i plac apelowy obozu I przez otwarcie widokowe i opisem w obrębie ekspozycji.
2. Muzeum – układ funkcjonalny
Budynek został podzielony na dwie części – jednoprzestrzenną salę ekspozycyjną oraz strefę służebną, mieszczącą wszystkie dodatkowe funkcje muzealne, administracyjne i techniczne.
Podejście do budynku prowadzi otwartym pasażem przy ścianie Himmelfahrstraβe na której zawieszone zostały tablice pamiątkowe przeniesione z istniejącego muru. Na zamknięciu drogi usytuowany został przeniesiony pomnik więźniarki z dzieckiem.
Wejście zlokalizowano na osi korytarza rozdzielającego podstawowe funkcje. Po stronie zachodniej rozplanowany został hol wejściowy ze sklepikiem i strefą wypoczynku. Ze względu na charakter miejsca zrezygnowano z barku i innych form rekreacji.
Dzięki wydzieleniu roletami strefy holu, ekspozycji oraz zamknięcia wejścia w głąb budynku korzystanie z toalet może odbywać się po godzinach pracy muzeum, ale pod kontrolą ochrony, której sanitariaty byłyby pozbawione przy niezależnym, bezpośrednim wejściu z zewnątrz.
Wejście do Sali wystaw czasowych jest możliwe zarówno z korytarza jak i bezpośrednio z ekspozycji głównej.
Pomieszczenia administracyjne rozmieszczono z dostępem z niezależnego korytarza, tak jak i sanitariaty których wielkość jest proporcjonalna do liczby zatrudnionych.
3. Rozwiązania materiałowe
Ściana wyznaczająca przebieg Himmelfahrstraβe oraz wydzielająca przestrzeń polany z grobami masowymi została zaprojektowana jako monolityczna, żelbetowa, na ławie fundamentowej.
Istotne miejsca na Szlaku Pamięci zostały oznaczone przez wykonanie odciśniętych w ścianie napisów w trzech językach.
Budynek muzeum zaprojektowany został w konstrukcji szkieletowej, żelbetowej z wypełnieniem ceramicznym. Elewacje wykończone zostały okładziną z drewna modrzewiowego dla podkreślenia rozdziału dwóch całkowicie innych stref i funkcji – muzeum i Himmelfahrstraβe
Strop żelbetowy, żebrowy, monolityczny. Posadowienie na ławach i słupach żelbetowych. Ściany wewnętrzne z lekkich bloczków gazobetonowych. Przeszklenia zewnętrzne w obrębie ekspozycji zaprojektowano jako ściany osłonowe słupowo – ryglowe Przeszklenia w ścianie wschodniej zapewnia dostęp do światła dziennego w pomieszczeniach administracyjnych i holu wejściowym. Po stronie zachodniej okno otwiera się ścianę i plac apelowy. Okna zostały osłonięte od strony zewnętrznej elementami okładziny drewnianej w formie stałej, pionowej żaluzji.
Kontynuacją elewacji budynku jest ażurowe ogrodzenie z tego samego drewna, odcinające przestrzeń Pomnika Zagłady od istniejącej zabudowy.
Do wykończenia nawierzchni zostały użyte 3 rodzaje materiałów:
– teren grobów masowych został pokryty warstwą tłucznia stabilizowanego w spodniej warstwie piaskiem z cementem, bez naruszania gruntu rodzimego. W ten sam sposób pokryta została powierzchnia Kopca Pamięci w celu ujednolicenia terenu polany.
– teren głównych placów oraz alei wykończony szlachetna kostka betonową z kruszywem kamiennym
– teren chodników i placu technicznego w wykończeniu z niefazowanej kostki betonowej
Dodatkowym elementem terenu pomnika zagłady są tablice informacyjne przy parkingach oraz oznaczające te elementy założenia do których utrudniony jest bezpośredni dostęp. Tablice wykonane zostaną z blachy stalowej typu Corten-B przy użyciu wycinarki laserowej.
4. Instalacje
W projekcie przewidziano wykonanie nowych, dostosowanych do zapotrzebowania budynku przyłączy
prądu i wody.
Kanalizacja sanitarną zapewni bezodpływowy zbiornik szamba
Ogrzewanie przez instalację pomp ciepła
W/w elementy zostały wliczone do kosztorysu realizacji.
Zestawienie powierzchni
Hall wejściowy – 92.2m2
Sala ekspozycyjna – 348m2
Sala konferencyjna i wytaw czasowych – 110.2m2
Pomieszczenie ochrony i monitoringu – 11.2m2
Toaleta damska – 25.5m2
Toaleta męska – 21.5m2
Toaleta dla niepełnosprawnych – 3.8m2
Pokój pracowników administracyjnych – 12.9m2
Pokój kierownika – 9.8m2
Pokój pracowników merytorycznych – 18.5m2
Toalety pracownicze – 9.5m2
Magazyn – 19.8m2
Kotłownia – 13.5m2
Serwerownia – 4.5m2
Komunikacja – 35.5m2
Razem: – 736.4 m2
