Konkurs na opracowanie koncepcji architektonicznej pawilonu – Izby Pamięci przy Cmentarzu Powstańców Warszawy na Woli
Projekt konkursowy
Autorzy: Rafał Oleksik (mORe architecture), Krzysztof Stępień
Model: Ewa Mikołajczak (mORe architecture)
Wizualizacje: be3design
Lokalizacja: Warszawa
Data: 2015
Lokalizacja i kontekst
Pamięć po ofiarach oraz wydarzeniach z Powstania Warszawskiego wymaga szczególnej oprawy. Szacunek dla ludzi uczestniczących w tych tragicznych momentach historii Warszawy wymaga od kolejnych pokoleń tego aby miejsce w którym odwiedzający będzie mógł się czegoś dowiedzieć na temat uczestników i ofiar poruszało, zbliżało do nich oraz pozwalało zrozumieć tragedię przeplatającą się z chwilowym tryumfem Powstańców. Przy wyborze lokalizacji dla Pawilonu oraz Muru Pamięci należało zmierzyć się z trudem jakim było nie ingerowanie formą oraz kubaturą w zastany kontekst Cmentarza Wolskiego a jednocześnie umieszczenie projektowanych obiektów w ważnym miejscu podkreślającym ich znaczenie. Jako lokalizację dla Izby Pamięci oraz Muru upamiętniającego ofiary Powstania Warszawskiego zdecydowano się wybrać skarpę tuż obok pomnika „Polegli Niepokonani”. Teren znajdujący się po południowej jego stronie zlokalizowany jest na osi łączącej ulicę Wolską z placem z pomnikiem oraz kurhanem składającym się z prochów ofiar Powstania. Izbę Pamięci oraz Mur zlokalizowano tak aby nie przysłaniały one pomnika dla osób podążających chodnikiem łączącym z nim ulicę Wolską. Po szczegółowej analizie widokowej zdecydowano się, że ciężar kubatury obiektów należy przenieść na zachodnią część skarpy. Z analizy wynika m. in. charakterystyczna owalna linia elewacji południowej widoczna od strony ulicy Wolskiej, która nie konkuruje z pomnikiem a wręcz podkreśla jego znaczenie. Dodatkowym plusem zadanej lokalizacji jest fakt iż poprzez umieszczenie budynku w skarpie nie zabieramy powierzchni biologicznie czynnej.
Symbolika i narracja
Pawilon Izby Pamięci oraz Mur Pamięci stanowią elementy pewnej opowieści, której odwiedzający doświadczają podczas ich zwiedzania. W zależności od tego, z której strony się przemieszczamy tzn. czy idziemy od ulicy Wolskiej czy też od placu z pomnikiem narracja wygląda inaczej. Idąc do Izby Pamięci od strony pomnika “Polegli Niepokonani” schodzimy schodami w szczelinę, która oddziela Pawilon od Muru Pamięci. Ten umieszczony poniżej poziomu Placu jest ścianą oddzielającą kurhan od zwiedzających, którzy w metaforycznym sensie schodzą do mogiły i z każdym krokiem zostają przytłoczeni przez ciężar betonowych ścian z umieszczonymi imionami i nazwiskami ofiar. Zwiedzający czując niepokój zbliżają się do nich i w pewnym sensie identyfikują się z nimi. Po przejściu drogi wzdłuż muru można wydostać się na polanę znajdującą się w południowej części Parku Powstańców lub kontynuować drogę wchodząc do Izby Pamięci. W tym miejscu wchodząc z jasno oświetlonej światłem naturalnym wysokiej części Pawilonu kierując się wgłąb zostaje się przytłoczonym przez obniżający się dach. Jest to metafora oddająca obraz historii Powstania Warszawskiego, które od pełnego wiary i nadziei na początku, stopniowo stawało się tragiczne w skutkach. Po obejrzeniu ekspozycji kierujemy się z powrotem w stronę światłą widząc cały czas Mur Pamięci co symbolizuje zakończenie Powstania dla jego ofiar. “…do zobaczenia na wolnym powietrzu..” śpiewa zespół Lao Che w utworze “Kanały”. Utwór symbolizuje upadek Powstania oraz przywodzi na myśl wyjście z kanałów dla osób, które je przeżyły natomiast dusze jego ofiar uchodzą do Nieba. Podobnie jak Powstańcy zwiedzający mogą wyjść na zewnątrz pozostawiając za sobą tragiczną historię Powstania. W tym miejscu mają możliwość wyjścia na polanę lub z powrotem wzdłuż Muru na plac przy Pomniku.
Alternatywnym sposobem narracji jest historia Powstania opowiedziana idąc od strony ulicy Wolskiej. Podążając chodnikiem od strony południowej widzimy fragment wychodzącego ze skarpy Pawilonu. Dach budynku unosi się stanowiąc z jednej strony symboliczne wejście do mogiły i zbliżenie się do ofiar Powstania Warszawskiego a z drugiej jego podniesienie symbolizuje walkę i ogólny ruch Powstańców niegodzących się na ciągłą opresję ze strony Niemców. Zwiedzający wchodząc do obiektu staje się w pewnym sensie uczestnikiem tego ruchu, identyfikując się z jego uczestnikami. Ciężar Powstania Warszawskiego odczuwalny jest przez zabiegi architektoniczne opisane w pierwszej narracji. Po zapoznaniu się z ekspozycją Pawilonu zwiedzający podąż wzdłuż Muru zapoznając się z nazwiskami ofiar Powstania a następnie udaje się w kierunku pomnika “Polegli Niepokonani”.
Budynek Izby Pamięci
Podczas poszukiwania formy Izby Pamięci dążono do tego aby budynek nie ingerował silnie w kompozycję urbanistyczną Parku i Cmentarza a wręcz przez swoją liniowość podkreślał najważniejszy element założenia jakim jest Pomnik “Polegli Niepokonani”. Po odnalezieniu właściwej lokalizacji etap projektowy składał się z kilku faz. Po pierwsze odsunięcia skarpy od placu i Pomnika co umożliwiło utworzenie Muru Pamięci poniżej poziomu placu a następnie podniesienie południowo-zachodniego narożnika skarpy czyli wytworzenie w skarpie wymaganej kubatury i powierzchni do umieszczenia programu funkcjonalnego Izby Pamięci. Dziwki powyższym zabiegom Pawilon oraz Mur Pamięci są ze sobą z jednej strony nierozłącznie związane a z drugiej ich zwiedzanie może odbywać się niezależnie. Sam budynek Izby Pamięci jest żelbetowym zadaszeniem ograniczonym jedynie szklanymi przegrodami przez co sprawia wrażenie otwartości a także daje praktycznie nieograniczone możliwości jeżeli chodzi o aranżacje ekspozycji.
Mur Pamięci
Mur Pamięci pełni jednocześnie funkcję ściany oporowej oddzielającej plac od “tunelu” pomiędzy budynkiem. Projektuje się go jako element monolityczny żelbetowy z nazwiskami wykonanymi z liter ze stali szlachetnej. Zakłada się, że z czasem po odkryciu nazwisk kolejnych uczestników Powstania Warszawskiego będzie możliwość umieszczenia ich na murze. Poniżej ściany umieszczone korytko o szerokości 30 cm i głębokości 10 cm pełniące funkcję miejsca na kwiaty oraz znicze oraz elementu oddzielającego komunikację od Muru Pamięci. Podczas deszczu korytko pełni funkcję odwodnienia liniowego.
Układ funkcjonalny
Główne wejście do Pawilonu zlokalizowane zostało w zachodniej części szklanej kurtyny delikatnie oddzielającej wnętrze pawilonu od obejścia. Oprócz wewnętrznej ekspozycji w południowej strefie pod zadaszeniem zakłada się możliwość wykonania zewnętrznej ekspozycji. W południowej ścianie zlokalizowano także wyjście ewakuacyjne. Pawilon umożliwia jednoczesne przebywanie do 50 osób. Dodatkowa przestrzeń wymagana założeniami programu funkcjonalnego to sala edukacyjna z rzutnikiem umieszczona przy wschodniej ścianie pawilonu, pomieszczenia zaplecza sanitarnego dla odwiedzających oraz zaplecze dla pracownika a także magazyn krzeseł i ekspozycji. Oprócz tego w południowo-wschodniej części budynku pod schodami zlokalizowano pomieszczenie techniczne. Ze względu na fakt iż ekspozycja będzie stała a jej duże elementy zostaną dostarczone tylko raz przed otwarciem pawilonu, czasowe dostawy zakłada się od ul. Józefa Sowińskiego od strony placu z Pomnikiem Polegli Niepokonani. Zakłada się możliwość pełnego zasłonięcia okien poprzez umieszczanie tymczasowo zasłon na przeszklonej ścianie podczas wydarzeń oraz ekspozycji wymagających tego. Dostęp dla niepełnosprawnych zarówno do Pawilonu jak i Muru Pamięci zakłada się od strony placu z Pomnikiem “Polegli Niepokonani” za pomocą platformy dla niepełnosprawnych zainstalowanej wzdłuż schodów. do budynku.
Rozwiązania techniczne, konstrukcyjno-materiałowe
Konstrukcja nośna budynku została zaprojektowana jako monolityczna żelbetowa. Struktura żelbetowa dachu jest kształtowana indywidualnie jako płyta żelbetowa o grubości 20 cm oparta na ścianach pawilonu oraz ławach fundamentowych. Przegroda oddzielająca ekspozycję pawilonu od zewnętrza a także oddzielająca pomieszczenie edukacyjne zaprojektowana jako szklana samonośna. Ściany działowe wewnętrzne pomieszczeń sanitarnych i zaplecza projektuje się jako żelbetowe lub ceramiczne. Zakłada się utworzenie zielonego dachu z roślinnością intensywną.
