Pracownia M.O.C. Architekci z Katowic zdobyła I nagrodę w konkursie na opracowanie koncepcji architektonicznej Muzeum Żołnierzy Wyklętych i Więźniów Politycznych PRL w Warszawie. Gratulujemy!
Uzasadnienie jury
„Nagrodę przyznaje się za twórczą koncepcję uporządkowania istniejącego założenia aresztu śledczego z zachowaniem i wyeksponowaniem obiektów historycznych, także za czytelność funkcjonalną Muzeum oraz za wprowadzenie nowych elementów rzeźbiarskich, wzbogacających przestrzennie i ideowo założenie Muzeum”
Muzeum Żołnierzy Wyklętych i Więźniów Politycznych PRL w Warszawie
I Nagroda w konkursie: M.O.C. Architekci
Zespół autorski: Błażej Janik, Ewa Janik, Martyna Wyrwas, Radosław Bagrowski, Grzegorz Ostrowski
Organizator konkursu:
Rozstrzygnięcie konkursu: Styczeń 2017 r.
Założenia ideowe
Opis autorski
Projektowane na terenie więzienia i aresztu śledczego przy ulicy Rakowieckiej na warszawskim Mokotowie „Muzeum Żołnierzy Wyklętych i Więźniów Politycznych PRL” zawiera w sobie obiekty wielkiej wagi historycznej, stanowiące zlokalizowane in situ ważkie nośniki pamięci społecznej. Walor autentyzmu jest w tym przypadku najwłaściwszą ramą dla zlokalizowanych w dawnych budynkach więziennych funkcji ekspozycyjnych. Zgodnie ze wskazaniami Regulaminu prezentowany projekt z największą pieczołowitością stara się zachować materię zabytkową tych obiektów. Obok nich proponuje się powołanie przestrzeni oraz nośników służących celebracji, kultywacji i godnego podtrzymywania międzypokoleniowej transmisji pamięci o ludziach i właściwościach historycznych tego szczególnego miejsca „na Rakowieckiej”. Do takich przestrzeni i nośników należą Skwer Pamięci, Aleja Pamięci oraz Mur Pamięci. Pozwalają one zarówno na dyskretną, indywidualną kontemplację wartości miejsca pamięci, ale również na komemorację w realiach celebracji zbiorowej.
Muzeum Żołnierzy Wyklętych i Więźniów Politycznych PRL jest wyjątkowym przedsięwzięciem realizowanym w polu współczesnej, polskiej kultury pamięci. W projektowanej tutaj przestrzeni powinny zaistnieć formy symbolizujące nie tylko zwykłą pamięć,ale także jej szczególną odmianę. Tę mianowicie, która z wyklętej i skazanej z zamiaru ideologicznego na totalną eliminację, staje się pamięcią zwycięską.
Tak ważką kulturowo sytuację należy wyrazić przy pomocy znaków w odbiorze społecznym czytelnych, wyrazistych, szlachetnych i wywiedzionych z bogatej polskiej, ale także ogólnohumanistycznej, tradycji znaczeniowej. W prezentowanym projekcie proponujemy uczynić takimi znakami Strażnice Pamięci w formie 4 wież (pylonów), zlokalizowanych w wierzchołkach prostokąta terenu okalającego główny budynek dawnego więzienia. Każda z tych wież o wysokości 24 m., zbudowana będzie na polu kwadratu o boku mierzącym 7 m. Betonową konstrukcję każdego z pylonów proponuje się pokryć białym marmurem, w sposób dający silne wrażenie okazałego, dumnego monolitu. To powinien być czytelny znak pamięci niewzruszonej, czystej i triumfującej na przekór potwornej przeszłości przydanego mu miejsca lokalizacji. Znak ten powinien wołać, ostrzegać, przypominać wreszcie strzec. Tak jak ossuarium w Douaumont eksponujące kości żołnierzy poległych pod Verdun i ostrzegające przed nieszczęściem wojny, tak swoiste kości projektowanych wież, ostrzegać mają przed pogardą dla człowieka, wyprowadzoną z przesłanek polityczno-ideologicznych.
Projektowane monumenty nawiązują do bogatej tradycji komemoracji realizowanych przy pomocy słupów (mityczne Słupy Chrobrego), kolumn (Kolumna Trajana), obelisków, wreszcie wież właśnie. Jeśli myśleć jednak o tych ostatnich, bo do nich najsilniej nawiązuje projekt, to świadomie dążymy do eliminacji prozaicznych, nieco tandetnych, a przy tym komercyjno-rekreacyjnych funkcji użytkowych związanych ze znanymi i spektakularnymi formami tego typu (wieża Eiffla, wieża Pamięci cesarza Wilhelma I, wieże Bismarcka). W ujęciu projektu proponowane monumenty są przede wszystkim powodem i przestrzenią dla refleksji, namysłu. Ich treści, poza wskazanymi już akcentami znaczeniowymi, sygnalizowane będą na ścianach zewnętrznych pylonów napisami: BÓG – wieża nr 1, HONOR – wieża nr 2, OJCZYZNA – wieża nr 3, WOLNOŚĆ – wieża nr 4. Napisy proponuje się zrealizować w dolnych częściach marmurowej okładziny pylonów na wysokości około 3 metrów. Wielkość, forma i liternictwo napisów powinny być widoczne i zgodne z monumentalnym charakterem założenia. Treść napisów nawiązuje do głównych składników etosu żołnierzy wyklętych i więźniów PRL. Tym samym projektowane wieże monumentalizują główne wartości tych, których formacja światopoglądowa była takim zagrożeniem dla komunistycznego totalitaryzmu. Będąc czytelnymi i architektonicznie bardzo wyrazistymi znakami, są jednocześnie, w naszym przekonaniu, funkcjonalnym elementem „spójnej wizji rewitalizacji architektury zespołu z poszanowaniem substancji zabytkowej oraz ducha miejsca” (Regulamin Konkursu, s. 12). Liczba pylonów zdaje się nawiązywać do czterech grup więźniów związanych z więzieniem na ul. Rakowieckiej: „żołnierzami wyklętymi”, więźniami okresu stalinowskiego, więźniami okresu gomułkowskiego oraz tymi, którzy tutaj byli poddawani represjom w latach 70. i 80. XX wieku. Świadomi tej sugestii sytuacyjnej, uważamy jednak, że proponowane Strażnice Pamięci powinny tworzyć krąg komemoracji dla tych grup wspólnej. To specyficzne uniwersum pamięci mocowane jest w punktach tworzonych przez wartości związane z BOGIEM, HONOREM, OJCZYZNĄ i WOLNOŚCIĄ.
Bogate treści znaczeniowe wież podkreślone zostały w ich wnętrzu. Jest ono proste. Strażnice Pamięci wypełnione są głównie ciszą. Jest ona tłem i tworzywem dla refleksji tych, którzy znaleźli się w kręgu jej oddziaływania. Zakres merytoryczny prezentowanego projektu ogranicza się do propozycji stricte architektonicznych. Być może w przypadku realizacji projektu, uznana zostanie konieczność wprowadzenia do wież przemyślanych, wysokiej rangi estetycznej, instalacji scenograficznych. Dopuszczając taką możliwość opowiadamy się jednak za maksymalną powściągliwością. Zwiedzający docierający do przyziemia projektowanych Strażnic Pamięci, powinni w tej przestrzeni albo maksymalnie wyciszyć się wewnętrznie – jeśli jeszcze nie zwiedzili obiektów naziemnych Muzeum, albo integrować się z ciszą wnętrza wież, w celu kontemplacji rzeczy już widzianych. W tej sytuacji miejsca te powinny stać się polem syntezy wrażeń duchowych doznanych w Muzeum. Dodatkowo w pylonie nr 1, wyposażonym od zewnątrz w napis BÓG, proponuje się usytuować Kaplicę, pojmowaną jako przestrzeń w sposób szczególny kumulującą kontemplację pamięci o Żołnierzach Wyklętych i Więźniach Politycznych PRL.
Elementem estetyki, który świadomie wprowadzamy już na poziomie projektu architektonicznego, jest zróżnicowanie kolorystyki oraz faktury ścian wnętrza wież. W pierwszym zakresie prowadzimy oczy zwiedzających stopniowo od szarości przyziemia w dolnych partiach wież, do bieli okładziny marmurowej we fragmentach szczytowych wież. W zakresie faktury ścian, przemiana ta sięga od powierzchni nierównej, zbrylonej (partie niższe wież), aż do powierzchni doskonałej marmurowej gładzi. Tak opisana metamorfoza tych dwóch składników wyrazu estetycznego wnętrza, symbolicznie obrazuje sublimację ducha odrywającego się od niedoskonałej rzeczywistości ziemskiej ku przestrzeniom absolutu. W obu przypadkach też, już na poziomie projektu architektonicznego, zarówno w odniesieniu do powierzchni zewnętrznych, jak i w odniesieniu do wnętrza, proponujemy posłużyć się przemyślaną organizacją oświetlenia. We wnętrzu pylonów oświetlenie to powinno stopniowo rozjaśniać ciemność, aż po kulminację jasności światła w górnych partiach monumentu. Na zewnątrz proponuje się oświetlić wieże tak, aby z daleka promieniowały jako wskaźnik przestrzeni wyjątkowej.
Szczególną rolę Strażnic Pamięci w kontekście przestrzennym Muzeum dostrzeżemy, spoglądając na plan całego przedsięwzięcia. Zauważymy wtedy, że stają się one swoistymi pylonami dla jednego z głównych budynków Muzeum. Na podobieństwo pylonów w starożytnych założeniach świątynnych. W tym właśnie planie znaczeniowym najwydatniej eksponowana jest rola wież jako Strażnic Pamięci. Tej pamięci, której kultywowaniem, której swoistą sakralizacją, jest poświęcona Żołnierzom Wyklętym i Więźniom Politycznym PRL placówka. Monolityczne, emanujące bielą, wypełnione ciszą Strażnice Pamięci, strzegą czegoś, co okazało się dla Polaków ważne i prawdziwe. Spełniają zaś te funkcje w zwycięskim kontrapunkcie dla wież strażniczych strzegących niegdyś czegoś zupełnie innego: skutecznego procesu unicestwiania tych, którzy chcieli przenieść w przyszłość wartości dla Polaków żywotne.
Z systemem znaczeniowym Strażnic Pamięci związane są wyróżnione w otulinie przestrzennej budynków więziennych miejsca kaźni – Pole Egzekucyjne i Doły Pamięci. Są one wskazane przez płaskie, monolityczne powierzchnie utworzone z tego samego marmuru, którym pokryto Strażnice. Użycie podobnego materiału jest tutaj świadome i symboliczne. Oto kaźń, mająca być ukryta oraz mająca przykryć ziemią wiecznego zapomnienia śmierć uważanych za wrogów, znajduje nieopodal odpowiedź w dumnych pylonach pamięci zwycięskiej.
Rozwiązania materiałowe i konstrukcyjne
W istniejących budynkach zakłada się niezbędne demontaże ścian i stropów. Z pozyskanych cegieł z rozbiórek przewiduje się wykonanie projektowanych ścian. W zakresie prac elewacyjnych na istniejących obiektach zakłada się demontaż termoizolacji, oczyszczenie i uzupełnienie ścian cegłami z rozbiórek. W większości otworów okiennych przewiduje się pozostawienie stalowych krat. Projektuje się odtworzenie spadzistych dachów budynku nr 1 i 2 w postaci tradycyjnej więźby dachowej i pokrycie blachą tytanowo- cynkową łączoną na rąbek. Powstałą w ten sposób przestrzeń poddasza budynków przeznaczy się na zaplecze techniczne oraz przestrzeń magazynową ekspozycji wewnętrznej. Projektuje się zachowanie istniejących klatek schodowych, a jedynie rozbudowanie ich w celu swobodnej komunikacji z nową częścią budynku. W istniejących budynkach wykończenie przegród poziomych i pionowych zakłada się w nawiązaniu do stanu zastałego.
Projektowany budynek zakłada się wykonać w konstrukcji żelbetowej. Nowe fundamenty projektuje się posadowić na poziomie istniejących. W części gdzie projektowany poziom posadowienia jest niższy niż obecny, zakłada się podbicie istniejących ław fundamentowych. Płyta podłogowa wykonana zostanie z żelbetu układanego na chudym betonie. W celu zabezpieczenia nowej konstrukcji projektuje się wymianę warstwy gruntu na pewnej grubości. Ściany konstrukcyjne zakłada się jako żelbetowe. Cała przestrzeń przykryta zostanie płytą żelbetową.
Projektowany budynek zakłada się przekryć płytą żelbetową, lokalnie kładzioną w spadku. Na płycie stropowej przewiduje się plac utwardzony granitem, oraz miejscowo zieleń. Projektowaną część nadziemną budynku, w postaci czterech pylonów wysokości 24 metrów nad poziomem placu, zakłada się wykonać w konstrukcji żelbetowej. Elewację ich projektuje się jako wentylowaną, wykończoną płytami z białego marmuru. Dach pylonów stanowić będą świetliki.
Od strony ulicy Rakowieckiej projektuje się pawilon mieszczący wjazd do garażu podziemnego oraz klatkę schodową i miejsce ekspozycyjne. Ostatnie piętro budynku nr 15 zostało przebudowane, ściany wykonane z cegły, otwory okienne i drzwiowe w nawiązaniu do istniejących.
Wszystkie podłogi w projektowanej części muzeum zakłada się z betonu szlifowanego. Podłogi w części parkingu i pomieszczeniach technicznych zakłada się jako betonowe. Ściany i sufity proponuje się z surowego betonu. Ściany w pomieszczeniach sanitarnych przewiduje się wykończyć płytkami ceramicznymi. Lokalnie projektuje się sufity podwieszone z płyt gipsowo-kartonowych. W pylonach zakłada się wykończenie ścian od wewnątrz płytami z białego marmuru mocowanych mechanicznie i na zaprawę klejową.
Etapowanie inwestycji
Etap pierwszy inwestycji stanowić będą budynki ekspozycji wewnętrznej: Budynek numer 1, 2, 3 i 4. Etap drugi stanowić może budowa podziemnej kubatury mieszczącej część pomieszczeń Centrum Konferencyjno-Edukacyjnego wraz z rozbudową komunikacji pionowej w istniejących budynkach, a także budową kubatur naziemnych wież. Równocześnie przebiegać może adaptacja budynku numer 15 zgodnie z proponowanymi założeniami funkcjonalnymi. Etap trzeci stanowi budowa garażu podziemnego i wykonanie całości zagospodarowania terenu.
Poziom -1
Poziom 0
Poziom +1
Poziom +2
