Prezentowany projekt to godny pomnik pamięci ofiar obławy augustowskiej – największej zbrodni dokonanej na Polakach po zakończeniu II wojny światowej. Opiera się na koncepcji drogi wrażeń. Nastraja, przytłacza, wzrusza, motywuje, uszlachetnia. Gwarantuje w ten sposób poznanie, przekazanie i przetrwanie świadectwa prawdy. Architektura odwołując się do najgłębszych uczuć – nieodwracalnie odmienia.
Projekt memorium to architektoniczny spektakl. Przez następujące po sobie wielowymiarowe przestrzenie, różnice temperatur i odmienne faktury wyraża nieuchwytne emocje. Ich jakość jest mierzona w równej mierze przez wzrok, słuch, węch i dotyk. W konsekwentnej prostocie rozwiązań odnaleziono duchowy wymiar architektury.
Memorium Ofiar Obławy Augustowskiej
Autor: mgr inż. arch. Aleksandra Cywoniuk
Promotor: dr inż. arch. Waldemar Leszkiewicz
Uczelnia: Wydział Architektury Politechniki Gdańskiej
Projekt dyplomowy Aleksandry Cywoniuk zdobył wiele nagród i wyróżnień, m.in.:
– wyróżnienie I stopnia w konkursie o Doroczną Nagrodę SARP im. Zbyszka Zawistowskiego DYPLOM ROKU 2015;
– nagroda specjalna miesięcznika ARCH w konkursie o Doroczną Nagrodę SARP im. Zbyszka Zawistowskiego DYPLOM ROKU 2015;
– III nagroda w konkursie o Doroczną Nagrodę SARP Oddział Wybrzeże.
Historia
Obława augustowska miała miejsce w lipcu 1945 roku na terenach Suwalszczyzny i Puszczy Augustowskiej. Polegała na likwidacji osób powiązanych z partyzantką niepodległościową. Akcja pacyfikacyjna została przeprowadzona przez oddziały Armii Czerwonej. Przeszukano ponad 100 wsi i miejscowości aresztując 7049 osób. Podejrzanych przesłuchiwano i torturowano. Przetrzymywano ich skrępowanych drutem kolczastym w dołach wypełnionych wodą pod gołym niebem przez kilka dni. Obława pochłonęła co najmniej 592 ofiary. Miejsce kaźni od przeszło 70 lat pozostaje tajemnicą.
Lokalizacja
Przygotowując projekt przeprowadzono długą kwerendę. Spotkano się z przedstawicielami Związku Pamięci Ofiar Obławy Augustowskiej 1945 Roku, Klubu Historycznego im. Armii Krajowej w Augustowie oraz Instytutu Pamięci Narodowej oddziału Białystok. Wspólnie ustalono optymalną lokalizację obiektu. Proponowany obszar należy do Puszczy Augustowskiej i jest częścią Augustowa. Leży przy szosie z Augustowa do Sejn i znajduje się poza zasięgiem zabudowań. Działkę wybrano mając na uwadze związek nazwy obławy augustowskiej z Augustowem, fakt, iż na tym terenie przebiegały działania likwidacyjne oraz bliskość atrakcji turystycznych, w tym krzyż upamiętniający ofiary obławy w Gibach.
Idea
Główną ideą memorium jest architektoniczna droga wrażeń. Jej koncepcja polega na nacechowaniu rzeczywistych materiałów budowlanych, detali inżynierskich i rozwiązań konstrukcyjnych nieuchwytnymi uczuciami. Film symboli zaczyna się już na drodze do założenia upamiętniającego. Monotonia lasu sosnowego wprawia w melancholijny nastrój. Między drzewami znajduje się zjazd z szosy sejneńskiej, który wprowadza widza na krajobrazowy parking. Już z tego miejsca widoczny jest pawilon wejściowy – metaforyczną brama do założenia memorium. Pawilon pełni funkcję informacyjną, wystawienniczą, gastronomiczną oraz sanitarną. Dzięki swojej czystej, szklanej formie ma szanse wtopić się w krajobraz. Po przekroczeniu symbolicznej bramy widz trafia na ścieżkę prowadzącą do głównej kubatury memorium.
Droga
Bieg ścieżki wyznaczają betonowe, rzeźbiarsko formowane ściany. Długa na 200 metrów droga wije się, zmienia swoją szerokość i powoli opada. Ta przestrzeń wywołuje przytłoczenie, zagubienie i wyciszenie. Jest to samotny marsz milczenia. Na końcu pochylni, na głębokości 6 m pojawia się para wysokich drzwi. Widz zostaje zmuszony do podjęcia decydującego kroku.
Memorium
Po przekroczeniu drzwi zwiedzającego atakuje odmienna przestrzeń. Światło, oślepiająco wpada wprost na niego. Znajduje się on w długim na 120 m i wysokim na 5 m korytarzu. We wschodnim skrzydle mieści się strefa obsługująca z funkcją sanitarną, techniczną i biurową. Wzdłuż południowego boku korytarza ciągnie się szklana ściana – metaforyczna granica między życiem a śmiercią. Za nią umieszczono 592 wysokie, betonowe kolumny. Ustawiono je w nieregularnych odstępach i niepokojąco nachylono.
Martwe cienie
Stłoczone słupy stoją pod gołym niebem w dole wypełnionym wodą tak jak 70 lat temu torturowani w obozach filtracyjnych. Do basenu z betonowymi palami można wyjść za pomocą drzwi umieszczonych w przeszkolonej elewacji. Napięcie w przestrzeni wyczuwa się wieloma zmysłami – dotykając surowej faktury betonu, czując wilgoć w powietrzu i czytając ciężar kolumn. Brodząc w głębokiej na 2 cm wodzie widz staje się uczestnikiem makabrycznego widowiska martwych cieni.
Nisze
Na przeciwległym boku, równolegle do szklanej fasady znajduje się ściana pamięci. Są to rzędy imiennych nisz, nawiązujące do kolumbarium. Jest to miejsce do pozostawienia symbolicznej świeczki i osobistego pożegnania z bliską osobą. Puste wnęki sugerują brak, który należy wypełnić. Zapach palących się świec w połączeniu z bolesną autentycznością materiałów nadają przestrzeni świątynny charakter.Na końcu korytarza znajdują się drzwi wyjściowe. Odwiedzający wychodzi na powierzchnię po długiej pochylni. Osaczający, wysoki mur z każdym krokiem mniej napiera, a nad głową pojawia się niebo. Wychodząc z podziemia widz przechodzi metaforyczne oczyszczenie.
Dół
Całe założenie jest teraz widoczne z góry. Z tej perspektywy wyraźnie uwidacznia się brak wśród kolumn. Jest on symbolem nierozwiązanej sprawy i oczekiwaniem na wyjaśnienie. Nad memorium, wśród drzew znajduje się krzyż, który czuwa nad losem ofiar. Czas spędzony na powierzchni założenia upamiętniającego stanowi moment kontemplacji i nabrania motywacji. Człowiek udaje się w drogę powrotną już jako inna, pełniejsza osoba.
