Projekt parametrycznej posadzki w Rybniku jest częścią działań rewitalizacyjnych opracowanych przez biuro toprojekt. Do realizacji idei wykorzystane zostały autorskie parametryczne narzędzia projektowe rzadko spotykane na rynku. Prezentacje związane z projektem zostały wyróżnione na konferencjach „Miasto dla ludzi” w 2014 roku i „Shapes of Logic” w 2015 roku.
Projekt parametrycznej posadzki | Rewitalizacja ulic Powstańców Śląskich, Sobieskiego i Placu Jana Pawła II w Rybniku
Biuro: toprojekt | FB
Lokalizacja: Rybnik
Projekt: 2012
Inwestor: Urząd Miasta Rybnik
Instalacje i drogi: DMK INŻYNIERIA
Rewitalizacja ulic Powstańców Śląskich, Sobieskiego i Placu Jana Pawła II w Rybniku, czyli o starych szlakach i nowych potrzebach
Wraz z rozwojem motoryzacji i środków masowego przekazu drogi przestały być postrzegane jako kanały gwarantujące łatwy napływ dóbr i informacji. Jeszcze do niedawna bezpośredni dostęp do traktu komunikacyjnego, był wyznacznikiem wysokiego statusu społecznego. Z taką oceną drogi jako atraktora spotkać się można do dziś w małych miejscowościach, położonych „daleko od szosy”. Jednak w ogólnej społecznej ocenie ruch kołowy, a nawet pieszy odbierany jest jako uciążliwość.
Mniej więcej połowa wniosków przy wykładania planu zagospodarowania przestrzennego postuluje zmiany w przebiegu dróg i w organizacji ruchu. Nikt nie chce, by drogi zbiorcze, a tym bardziej tranzytowe prowadzone były zbyt blisko jego posesji. Za to wszyscy chcieliby szybko, łatwo i bezpiecznie dotrzeć do jak najszerszej gamy usług. Centra handlowe i internet zaspokajają potrzebę relacji „door to door” między miejscem zamieszkania, a dobrami materialnymi i usługami. Dostęp do informacji realizowany jest przez środki masowego przekazu.
Niestety odciąga to konsumentów od centrów miast.
Jest to proces znany nie tylko w Polsce. Kraje Europy zachodniej już dawno przez niego przechodziły. Niegdyś sklepy powstawały w parterach domów należących do bogatych mieszczan.
Kamienice te były budowane przy głównych placach i ulicach miast. Dziś te same sklepy upadają nie wytrzymując konkurencji z alternatywnymi formami handlu. „Na zakupy idzie się” dziś do galerii handlowej, a nie chodzi wzdłuż ulic narażając się na zmienne warunki atmosferyczne i ruch samochodów. „Idzie się” do restauracji, do klubu, do specjalistycznego sklepu lub usługi czyli do konkretnego celu. Jest to nieodwracalne jak nieodwracalny jest postęp i pociąga za sobą potrzebę zmian w sposobie myślenia o zagrożonych obszarach. Nie tylko ze strony samorządów, ale także, a może przede wszystkim ze strony bezpośrednio zainteresowanych.
Koncepcja Rewitalizacji ulic Powstańców Śląskich, Sobieskiego i placu Jana Pawła II, która powstała powstała w roku 2012 w naszej pracowni, jest próbą przeciwstawienia się odpływowi konsumentów z obszaru uznawanego niegdyś za ścisłe centrum Rybnika. Opracowanie powstało w ścisłej współpracy z Wydziałami Dróg i Komunikacji UM Rybnika oraz Rybnickimi Służbami Komunalnymi. Jego celem jest zahamowanie procesów degradacji omawianego obszaru i wytyczenie zasad postępowania mających doprowadzić do jego ponownej aktywizacji.
Rys historyczny
W średniowieczu Rybnik był osadą rybacką leżącą na skrzyżowaniu ważnych szlaków handlowych z Wrocławia i Raciborza poprzez Oświęcim w kierunku Krakowa i z Czech przez Bramę Morawską w głąb kraju. Po latach kierunek wschód – zachód, przy którym powstał Rynek, zmienił się w ulice Raciborską, Sobieskiego, Powstańców Śląskich i Mikołowską, a trakt północ – południe przebiegający nieco na wschód od Rynku w ulice Gliwicką, Łony i 3 Maja. Na historycznych mapach Rybnika nietrudno dostrzec, że najsilniejszy był kierunek wschodni. Odcinek między rynkiem, a rozwidleniem ulic Powstańców i Mikołowską został ściśle obudowany już we wczesnych fazach rozwoju miasta. To tu znalazło się większość sklepów i usług, które nie zmieściły się przy rynku.
Punktem kulminacyjnym dla konstytuowania się układu urbanistycznego centrum była budowa w latach 1903 – 1906 przy wspomnianym rozwidleniu ulic, największego kościoła na Górnym Śląsku, neogotyckiej Bazyliki Św. Antoniego i wytyczenie reprezentacyjnej ulicy Tadeusza Kościuszki.
Aż do otwarcia w 2007 roku dwóch galerii handlowych po wschodniej i południowej stronie rynku ulice Sobieskiego i Powstańców Śl. ciągle zasługiwały na miano głównego traktu handlowego miasta. Na przestrzeni ostatnich pięciu lat w wyniku przeniesienia zainteresowania kupujących na linię Fokus – Plaza, nastąpił coraz szybszy proces ucieczki handlowców z omawianego obszaru. W ostatnich latach zjawisko stało się na tyle silne, że zaniepokojone nim władze miasta postanowiły się mu przeciwstawić.
Cel opracowania
Podstawowym zadaniem stało się opracowanie strategii, w wyniku której nastąpiłoby przyciągnięcie do rewitalizowanej części miasta jak największej ilości mieszkańców i osób przyjezdnych i ponowne zainteresowanie prywatnych inwestorów tym obszarem.
Po wstępnej analizie w zakres opracowania postanowiono wciągnąć ulicę Św. Jana z dojściem do Kampusu oraz skwer przy Placu Jana Pawła II.
Planowane działania podzielić można umownie na tak zwaną „część twardą”, obejmującą swym zakresem przebudowę układu komunikacyjnego w omawianej części miasta, zamianę ciągu ulic Sobieskiego – Powstańców na deptak, przebudowę placu Jana Pawła II, remont i wzmocnienie infrastruktury i modernizację skweru przy Bazylice, oraz na „część miękką” polegającą na organizowaniu w tym miejscu szeregu imprez i iwentów przyciągających jak największą liczbę uczestników. Ta część strategii realizowana ma być przy wsparciu organizacji pozarządowych i części instytucji miejskich. Jak mówią doświadczenia z innych programów rewitalizacyjnych bez szerokiej partycypacji społecznej i aktywnego włączenia się mieszkańców i zainteresowanych podmiotów gospodarczych w kompleksowe działania na opracowywanym obszarze, nawet najkosztowniejsze działania w „części twardej” mogą nie przynieść spodziewanych rezultatów, a nawyki poruszania się mieszkańców po mieście się nie zmieniają.
Zmiany w układzie komunikacyjnym
Punktem wyjścia dla części technicznej rewitalizacji jest nowy układ komunikacyjny podporządkowany zasadzie preferującej w śródmieściu transport pieszy, rowerowy i publiczny z dopuszczeniem ograniczonego indywidualnego transportu samochodowego i eliminowaniem ruchu tranzytowego.
Najistotniejszą decyzją była zmiana kierunku ruch na odcinku ulicy Mikołowskiej przebiegającej po północnej stronie Bazyliki św. Antoniego i przywrócenie ruchu dwukierunkowego na ulicy Byłych Więźniów Politycznych. Dzięki temu pojazdy z ulicy Na Górze i Mikołowskiej zmierzające w kierunku centrum i w kierunku Żor skierowane zostały bezpośrednio na ulicę Powstańców Śląskich. Na ulicach Św. Jana, Sobieskiego i Powstańców oraz placu Jana Pawła II ruch dopuszczony ma być, w określonych godzinach, tylko dla samochodów zaopatrzenia i jako niezbędny dojazd do posesji. W ten sposób plac i skwer przy Bazylice włączony zostanie w obszar ruchu pieszego obejmujący dotąd Rynek i ulice do niego przylegające.
Na skrzyżowaniach Byłych więźniów Politycznych – Powstańców Śl. oraz Kościuszki – Hutnicza zaprojektowane zostały dodatkowe pasy ruchu i sygnalizacja świetlna. Na skrzyżowaniu Mikołowska, Piasta – rondo kompaktowe.
Kwartały na północ i południe od ulicy Powstańców stanowić mają strefy ruchu ograniczonego z całkowitym wyeliminowaniem przejazdów tranzytowych. Zakłada się tu wprowadzanie elementów spowalniających ruch samochodowy i zwiększanie ilości miejsc postojowych. Koncepcja przewiduje także budowę dwóch parkingów wielopoziomowych, modernizację przystanków komunikacji miejskiej i przekierowanie części linii autobusowych z północnej części miasta tak, aby w drodze na Plac Wolności przebiegały w okolicy placu Jana Pawła II.
Sygnalizacja świetlna na trasie Powstańców Śląskich, Kościuszki wyposażona ma być w czujniki ułatwiające ruch autobusów komunikacji miejskiej. W wyniku korekt w czasach oczekiwania na światłach ruch samochodów prywatnych stopniowo przenosić się będzie na nową drogę prowadzącą przez dawne tereny RYFAMY, a w przyszłości, po domknięciu obwodnicy, w kierunku ronda Chwałowickiego.
Nowy układ komunikacyjny, porządkuje ruch w północno – zachodniej części śródmieścia i umożliwia stworzenie atrakcyjnego ciągu pieszego rozpoczynającego się na zachodzie Rynkiem i Kampusem, a kończącego na wschodzie Bazyliką Św. Antoniego. Zmodernizowany Plac Jana Pawła II i przylegający do niego skwer, wraz ze zlokalizowanymi przy nich zespołami parkingów i przystankami komunikacji miejskiej stanowić mają silny generator ruchu pieszego zasilającego deptak i centrum.
Deptak
Ulice Sobieskiego i Powstańców Śląskich mają około 10 m szerokości. Deptak podzielony został na trzy pasma. Pierwsze, północne o szerokości 4m stanowi ciąg pieszy z dopuszczonym okazjonalnie jednokierunkowym ruchem samochodów dostawczych, pojazdów służb miejskich i wozów ratunkowych. Pasmo środkowe, również 4-o metrowej szerokości stanowi tak zwaną strefę aktywności. W tym miejscu stawiane mają być ogródki letnie dla lokali gastronomicznych z obu stron deptaka. Tutaj organizowane mają być imprezy i iwenty, jak np. kiermasze, okazjonalne wystawy itp., mające na celu ściągnięcie na deptak jak największej ilość osób. Pasmo południowe o szerokości 2 m jest przeznaczone tylko dla pieszych. Podział na pasma widoczny ma być w rysunku posadzki. Na granicy strefy aktywności i pasma południowego zlokalizowano ciąg specjalnie zaprojektowanych latarni ulicznych o wysokości ok 5.5m, stałe siedziska i skrzynki przyłączeniowe z mediami niezbędnymi do zasilania pasa aktywności. Rozpoczęto projekt budowy ciepłociągu, do którego będą mogły podłączać się posesje usytuowane przy deptaku.
W pięciu miejscach rysunek posadzki zmieniać będzie rytm wyznaczając „place” o funkcji i charakterze różnym od pozostałej części ciągu. Są to kolejno plac Wejścia, plac Światła, plac Przejścia, plac Opowieści i plac Wody. Nazwy nie mają znaczenia administracyjnego, a jedynie oddają cechy użytkowe i kompozycyjne tych przestrzeni.
Plac Wejścia
Plac przed kościołem Matki Boskiej Bolesnej stanowi drugi obok Rynku punkt zasilający deptak od strony zachodniej. W przyszłości planowane jest przedłużenie powierzchni placu w kierunku Kampusu. Wokół pomnika Św. Jana Nepomucena zaprojektowana została owalna ława, na której zbierać może się młodzież akademicka i inni mieszkańcy.
Plac Światła
Placyk u zbiegu ulic Sobieskiego i św Jana w ciągu dnia oświetlany jest z trzech kierunków: wschodniego, południowego i zachodniego przez promienie słońca wpadające pomiędzy okalającymi go wysokimi kamienicami. Daje to zmienne i niezwykle interesujące układy oświetlenia. W miejscu dobrze widocznym ze wszystkich kierunków, powstać ma tu kompozycja przestrzenna z przeźroczystych i refleksyjnych materiałów przepuszczających i odbijających promienie słoneczne. Po zapadnięciu zmroku uruchamiane mają być światła laserowe sprzężone z czujnikami ruchu. Istnieje możliwość zastosowania różnych sekwencji świateł, a nawet udostępnienie sterowania nimi przez internet.
Plac Przejścia
Trakt północ – południe (Gliwicka, Łony ) krzyżuje się z projektowanym deptakiem właśnie na placu Przejścia. Rozciągnięcie powierzchni ciągu pieszego na całe skrzyżowanie i wyniesienie go w stosunku do powierzchni jezdni, w połączeniu z korektą sygnalizacji świetlnej, zapewnić ma przede wszystkim bezpieczeństwo osobom poruszającym się po deptaku. Powinno to również mentalnie połączyć wschodni i zachodni odcinek traktu.
Plac Opowieści
W połowie drogi między placem Przejścia a Bazyliką zawężenie ulicy Powstańców nie pozwala na wydzielenie wystarczająco szerokiego pasa aktywności. Miejsce to wykorzystane ma być na potrzeby niezwykle interesującego, rozłożonego na wiele lat eksperymentu. W centralnej części zainstalowane ma być urządzenie multimedialne, za pomocą którego przechodnie zapoznać będą się mogli z krótkimi, mówionymi formami literackimi, radiowymi i multimedialnymi o szeroko rozumianej tematyce rybnickiej. Może to być historia miasta, dzielnic, grup zawodowych i narodowych, historie domowe, zwyczaje, tradycja i gwara, nagrania archiwalne głosów ludzi, muzyki itd. Wybór tematyki, grupy wiekowej odbiorcy i formy (od rzeczowej, popularnonaukowej formy po gawędę i anegdotę) dokonywany będzie za pomocą odpowiedniego klucza lub losowo. Zakres tematów miałby być stale rozszerzany i uzupełniany. „Opowieści Rybnickie” snute wprost na ulicy, w atrakcyjny i niezobowiązujący sposób stworzyć mają ciekawy i dynamiczny obraz miasta.
Plac Wody
Plac Jan Pawła II, który obecnie jest w praktyce dużym skrzyżowaniem dzięki zmianie organizacji ruchu stanie się jednym z najatrakcyjniejszych miejsc w Rybniku, a wraz ze zmodernizowanym, przylegającym do niego skwerem stanowić ma cel spacerów dla mieszkańców i turystów. Projekt wykorzystuje i podkreśla walory tego miejsca: monumentalną bazylikę z wieżą widokową, schody ze wspaniałym wglądem na miasto i charakterystyczne nachylenie powierzchni.
Obrys placu od strony południowej został uregulowany i domknięty przeźroczystą, amfiladą okalającą park. Na styku placu i parku zaprojektowano prawie 60-cio metrową ławę. W centrum w obniżeniu posadzki mieścić się ma fontanna sterowana komputerowo. Około 50 dysz w różnych sekwencjach emitować ma strumienie wody. Czujniki ruchu wygaszać będą dysze w przypadku kiedy ktoś zechciałby przejść w poprzek fontanny. Każdy ze strumieni ma być podświetlany, a całości dopełniać ma odpowiednie nagłośnienie.
Park
Skwer przylegający do placu ma zostać powiększony i całkowicie zmodernizowany. Pod okalającą go szklaną amfiladą zlokalizowane ma być szereg funkcji związanych z parkiem: kawiarenka, klub malucha, ogólnodostępne sanitariaty, siedziska, stoliki szachowe, ścianka wodna itp. Wnętrze parku ma być wielkim zielonym dywanem służącym do siedzenia i zabawy. Większość drzewostanu zostanie zachowana. Przy klubie malucha zaprojektowano placyk zabaw dla najmłodszych. Po tych zabiegach znacznie zwiększy się liczba osób korzystających z parku, a on sam wraz z placem wody stanie się punktem docelowym spacerów po deptaku.
Działania na deptaku wspomagać powinna stopniowa modernizacja całego obszaru. Alternatywne przejścia i pasaże, takie jak np. Dróżka Profesora Ligury oraz podwórka i zaułki przy głównym trakcie powinny zostać odnowione. W interesie właścicieli kamienic leży zakończenie ewentualnych prac remontowych przed oddaniem ciągu do użytku. Do tego czasu warto uruchomić program zwolnień podatkowych za przeprowadzane remonty.
Przedstawiony tu program „twardej” części projektu jest wizją docelową. Zasadnicza część realizowana ma być w latach 2013 – 2014. Prace nad projektami wykonawczymi już się rozpoczęły. Dotychczas na realizację zadania zabezpieczono w budżecie miasta 17 mln złotych.
Działania wspomagające
Nawet najkosztowniejsza modernizacja nie zapewni sukcesu w postaci powrotu rybniczan na stary szlak handlowy. Potrzebna jest zmiana struktury handlu i usług. Sklepy z tradycyjną ofertą najprawdopodobniej nie będą w stanie wytrzymać konkurencji. Dobrym kierunkiem wydają się być lokale gastronomiczne i wyspecjalizowane sklepiki z niestandardową ofertą. Wydłużeniu ulec muszą godziny handlu. Wielu przechodniów dopiero po zapadnięciu zmroku udawać się będzie w kierunku Placu Wody na spektakle światło i dźwięk.
Po stronie organizacji kupieckich i pozarządowych, a także niektórych instytucji miejskich leży zagospodarowanie możliwości jakie daje pasmo aktywności na deptaku. Z pomysłów jakie podsuwa koncepcja warto wymienić sezonowe wystawy kwiatów, kiermasze staroci, książek, lokalnych produktów rolnych i cukierniczych, akcje typu „night light shopping”, konkursy rzeźby lodowej itp. Przykłady można mnożyć.
Tylko kompleksowe i wielowątkowe działania mogą zapewnić sukces, dlatego tak ważne jest partycypowanie w programie rewitalizacji jak największej liczby osób i instytucji. Pierwsze spotkania prezentujące koncepcję już się odbyły. Niektóre zgłaszane pomysły jak np. mapka sklepów i usług zlokalizowanych przy deptaku wydają się być obiecujące.
Żywa przestrzeń publiczna. Idea i architektoniczne narzędzia kształtowania na podstawie projektu rewitalizacji ulic Powstańców i Sobieskiego w Rybniku.
Rewitalizacja, przestrzeń publiczna, narzędzia projektowe
Po wybudowaniu dwóch galerii handlowych w ścisłym centrum miasta najważniejszy historyczny trakt miejski stracił swoje znaczenie. Sklepy stopniowo zamieniły się w pustostany a mieszkańcy po nieskutecznych akcjach partycypacyjnych całkowicie stracili zaufanie do władzy. Nie wydzielony ruch kołowy i zdegradowany stan wielokrotnie łatanej nawierzchni stopniowo pogarszał stan przestrzeni ulic, które miały potencjał miejskiego deptaka.
Podstawowe założenia koncepcyjne projektu rewitalizacji to:
-Wzmocnienie ruchu pieszego przez reorganizację ruchu i stworzenie punktów zasilania.
-Zwiększenie atrakcyjności miejsca przez dodanie atraktorów
-Opracowanie ukształtowania i wzoru posadzki podkreślające nowe rozwiązania funkcjonalne i nadające spójny wyraz plastyczny całości traktu
Studium przypadku w warstwie koncepcyjnej
Problem bezpieczeństwa i separacja ruchu kołowego
Jednym z największych walorów traktu jest jego zwieńczenie w postaci neogotyckiego kościoła. Ta ikona miasta mimo swojej silnej obecności w sylwecie miasta nie ma odpowiedniego otoczenia. Jest ona odcięta od reszty starówki pasem ruchu kołowego. W celu połączenia dominanty z rewitalizowanym traktem zaproponowano reorganizacje ruchu, która pozwoli na wytworzenie przestrzeni publicznej na zakończeniu traktu będącej jednocześnie najbliższym otoczeniem dominaty. Reorganizacja ruchu pozwoli też na rozszerzenie ciągłej strefy pieszej starówki. Jest to działanie pokrewne dla interwencji zespołu Janette Sadik-Khan, który wielokrotnie ograniczał obecność ruchu kołowego w przestrzeni publicznej zmieniając obraz ulic nowego Jorku.
Problem przywrócenia użytkowników opuszczonej przestrzeni.
Stworzenie parkingów przystanków autobusowych i reorganizacji tras autobusów ma na celu stworzenie nowych punków zasilania, które maja wzmocnić ruch na trakcie. Mimo wcześniej wymienionych działań bez atraktorów znajdujących się w przestrzenni rewitalizowaniej trudno wyobrazić sobie pozytywny rezultat projektu. Podstawowym atraktorem jest atrakcyjna oferta komercyjna. Zależy ona jednak od prywatnych inwestorów i ich inicjatywy. Miasto wspomagać może te działania w drobnym stopniu za pomocą instrumentów finansowych. Wydawać się może że ład przestrzeni publicznej może być czynnikiem stymulującym dla inwestycji. Warty omówienia jest historia rewitalizacji ulicy Kościuszki w Katowicach która dopiero po samo organizacji prywatnych inwestorów zyskała dzisiejszą jakość
Na poziomie projektu architektonicznego, żeby mentalnie skrócić długość traktu został on podzielony na na tematyczne place i odcinki łączące je ze sobą w sekwencje.
Studium przypadku w warstwie narzędziowej
Nowa geometria powierzchni musiała integrować podziały funkcjonalne traktu z wymogami technicznymi takiej nawierzchni. Powierzchnia spełniać musiała trzy rodzaje warunków. Łatwość i bezpieczeństwo poruszania się ludzi co eliminowało zdecydowane spodki. Wypłaszczenie powierzchni fontanny pozwalające na zamknięty obieg wody fontanny i oddzielenie i kontrola wody opadowej. Na potrzeby projektu zostało opracowane narzędzie, które z dowolną rozdzielczością mogło opisywać kierunki i stopnie spadków dwukrzywiznowych powierzchni.
Wykonanie nawierzchni z tańszych elementów o dużym formacie i droższych elementów małego formatu pozwalających na wykonanie nieregularnych kształtów, wiązało się z optymalizacją ekonomiczną wzoru posadzki. Podstawowe podziały wynikające z ukształtowania były jednocześnie ramami dla siatki, której gęstość kontrolowana była przez wielomian. Problem sprowadzić można do zagadnienie wpisywania największego prostokątna w czworokąt. Jest nietypowa zagadnienie dla warsztatu architekta ale przekłada się w sposób bezpośredni na materialność i ekonomikę realizacji projektu.
Zakończenie
Projekt jest obecnie w fazie realizacji a jego skutki mogą być przedmiotem badań w przyszłości. Analizując sam proces projektowy warto zwrócić uwagę na polityczny aspekt rewitalizacji przestrzeni miejskiej, która podnosi wartość nieruchomości w danym regionie. Część mieszkańców otrzymuje prezent w postaci zwiększenia wartości nieruchomości. Warto zastanowić się czy proces ten mógłby być i czy powinien być w jakimś stopniu zdemokratyzowany.
Z punktu widzenia narzędziowego projekt zmaga się z charakterystycznymi problemami dla architektury powstającej za pomocą procesów, a nie bezpośredniej decyzji. Projektant określający zasady działania procesu sam zaskoczony jest rezultatem swoich decyzji. Wiedza związana ze znajomością dziania procesu utrudnia ocenę estetyczną produktu. Ewentualne zmiany w ramach przyjętych parametrów są bardzo łatwe jednak zmiana zasady jest dużo bardziej pracochłonna niż w przypadku bezpośredniego rysowania.
